Wat is angst?

Angsten en fobieën zijn vaak voorkomende klachten. Dikwijls gaan deze klachten gepaard met een depressie en vermijdingsgedrag en allerlei beperkingen in het dagelijks functioneren. Iedereen is wel eens angstig. Dit is ook een normale reactie. Het is een beschermende reactie op dreigend gevaar. Angst is ook normaal en aanvaardbaar voor zover het realistisch blijft en de angstige persoon hier zelf niet teveel hinder van ondervindt. Maar in uitzonderlijke gevallen kan angst zo groot zijn dat het leven sterk ontregeld geraakt. In dit geval spreken we van een angststoornis.

Het voorkomen van een angststoornis

Een angststoornis is een psychische klacht dat tamelijk veel voorkomt. Een angststoornis krijg je niet zomaar van de ene dag op de andere. Een angststoornis ontwikkelt zich geleidelijk. Uiteindelijk kan angst ervoor zorgen dat je niet meer kunt werken, dat je niet meer je huis uit durft te komen, dat je niet meer met de auto durft te rijden, … Situaties die heel sterk uit de hand lopen en waardoor je op de duur vereenzaamt. Je geraakt heel sterk in de ban van de angst.

Is een angststoornis gemakkelijk herkenbaar?

De twee belangrijkste kenmerken van een angststoornis zijn het optreden van paniekaanvallen en de angst hiervoor. Een paniekaanval is een plotselinge aanval van extreme angst met een beperkte duur. Tijdens zo’n aanval treden allerlei verschijnselen op zoals hartkloppingen, zweten, trillen, beven, misselijkheid,… Dit noemt ook wel ‘hyperventilatie’. Een paniekaanval kan ook gepaard gaan met psychische verschijnselen zoals een gevoel van derealisatie of de angst om gek te worden. De angst tijdens zo’n paniekaanval kan zo hevig zijn dat je denkt de controle over jezelf te verliezen of zelfs dood te gaan.

DSM-IV-criteria van een paniekaanval

Er zijn een aantal criteria opgesteld om paniekaanvallen te onderscheiden van andere vormen van intense angst. In de DSM-IV wordt een paniekaanval gedefinieerd als een begrensde periode van intense angst of onwelbevinden, waarin plotseling vier of meer symptomen van de onderstaande dertien tot ontwikkeling komen, die binnen tien minuten hun hoogste intensiteit bereiken. De tijdsduur is van belang om paniekaanvallen te onderscheiden van langer durende angsttoestanden, bijvoorbeeld die waaraan mensen met gegeneraliseerde angststoornis ten prooi kunnen vallen of die optreden in het kader van psychotische wanen, en die soms wel een dag of langer kunnen aanhouden.

1. Kortademigheid
2. Duizeligheid of gevoel flauw te vallen
3. Hartkloppingen of snelle hartslag
4. Trillen of beven
5. Zweten
6. Benauwdheid of gevoel te zullen stikken
7. Misselijkheid of buikklachten
8. Gevoel van onwerkelijkheid of los van jezelf te staan
9. Verdoofd gevoel of tintelingen
10. Opvliegers of koude rillingen
11. Pijn op de borst
12. Angst om dood te gaan
13. Angst de zelfbeheersing te verliezen of gek te worden.

Verschillende soorten angsten

• Agorafobie

  De paniekaanvallen treden bijvoorbeeld op in het openbaar vervoer, op de autosnelweg, in een supermarkt, in een bioscoop, op straat, … De agorafobie kan mild zijn: bepaalde activiteiten worden alleen nog ondernomen als de omstandigheden het toelaten en voor de buitenwereld valt er eigenlijk niets op te merken aan de persoon. Maar bij velen gaat uitgebreid vermijdingsgedrag welig tieren. Sommigen durven de deur niet meer uit en kunnen zo volledig aan huis gebonden raken.

• Sociale angst

  Sociale angst of sociale fobie kenmerkt zich doordat men in situaties met andere mensen bang is om bekeken te worden, te blozen, te trillen, te stotteren, kritiek te krijgen of de verkeerde dingen te zeggen. Allerlei sociale situaties worden hierdoor vermeden of men zoekt uitvluchten om ze te vermijden. Sommige mensen met een sociale fobie drinken dikwijls alcohol of gebruiken kalmeermiddelen om bepaalde situaties aan te kunnen.

• Dwangstoornis

  Bij een dwangstoornis vertoont men dwanghandelingen die worden uitgevoerd om de angst, spanning, onrustgevoelens die door de dwanggedachten worden opgeroepen, te verminderen of te neutraliseren. Voorbeelden van dwangstoornissen zijn smetvrees, poetsdwang, controleren, tellen, …

• Posttraumatische stressstoornis (PTSS)

  Dit is een stoornis die zich voordoet ten gevolge van een ingrijpende gebeurtenis uit het korte of lange verleden waarbij zich angstklachten ontwikkelen. De klachten kunnen drie vormen aannemen: klachten met betrekking tot herbeleving, tot vermijding, en tot verhoogde waakzaamheid.

• Gegeneraliseerde angststoornis

  Bij dit soort angst is de angst minder hevig, maar meer voortdurend aanwezig. Hier is sprake van een overmatige angst en zorg waarop de betrokkene weinig of geen greep heeft.

• Specifieke angsten

  Angst voor spinnen, slangen, muizen, onweer, storm, hoogtevrees, watervrees, spuiten, bloed, claustrofobie, …

Kinderen en angsten

Kinderen zijn vaak bang. Het past bij de normale ontwikkeling dat kinderen met angst, piekeren en bezorgdheid reageren als ze worden geconfronteerd met situaties die bedreigend zijn. Vanuit deze gedachte kan men veronderstellen dat deze angst ook vanzelf weggaat en dat behandeling daarom niet nodig is. Maar kinderen kunnen lijden aan angsten die zo hevig en langdurig zijn dat hun ontwikkeling erdoor wordt belemmerd. Een groot deel van de volwassenen met een angststoornis was als kind al overmatig bang.

Verschillende soorten angsten bij kinderen

• Verlatingsangst

  Dit is een niet bij de ontwikkeling passende en overdreven angst of bezorgdheid om gescheiden te worden van huis of van een persoon aan wie het kind gehecht is.

• Paniekstoornis en/of agorafobie

  Het voornaamste kenmerk van een paniekstoornis is de aanwezigheid van onverwachte paniekaanvallen. Van een paniekstoornis wordt pas gesproken als ten minste één van de paniekaanvallen wordt gevolgd door minstens een maand waarin het kind bang is voor nieuwe aanvallen of zich zorgen maakt over de gevolgen van deze aanvallen.

• Sociale fobie

  Een sterke aanhoudende angst voor één of meer situaties waarin het kind sociaal moet functioneren of iets moet presteren, en daarbij wordt blootgesteld aan onbekenden of een mogelijk kritische beoordeling door anderen. Het kind is daarbij bang dat het zich op een manier zal gedragen die vernederend of beschamend is of dat het angstverschijnselen zal tonen. Voor kinderen geldt als extra criterium dat ze in staat zijn gebleken tot bij de leeftijd passende sociale relaties met bekende mensen en dat ze ook angstig zijn in gezelschap van leeftijdgenoten, dus niet alleen in interactie met volwassenen.

• Gegeneraliseerde angststoornis

  Een buitensporige angst en bezorgdheid gedurende zes maanden vaker wel of niet voorkomend, over verschillende gebeurtenissen of activiteiten. Deze bange voorgevoelens komen gewoonlijk tot uiting in overmatig piekeren over bepaalde thema’s.

• Specifieke fobie

  Dit is een aanhoudende, overdreven of onredelijke angst voor confrontatie met een specifiek object of welomschreven situatie. Blootstelling aan de gevreesde situatie veroorzaakt vrijwel altijd een onmiddellijke angstreactie, die de vorm kan krijgen van een paniekaanval. Bij kinderen kan de angst naar voren komen in de vorm van huilen, woede-uitbarstingen, verstijven of zich vastklampen. Aangezien kinderen zo vaak en voor zoveel verschillende zaken bang kunnen zijn, wordt bij hen deze classificatie pas gesteld als de angst langer dan zes maanden duurt.

• Overige angstverschijnselen

  Test-en faalangst, schoolfobie, …

Oorzaken van angsten

Verscheidene modellen hebben afgelopen decennia gepoogd een verklaring te vinden voor het ontstaan van angst-en paniekstoornissen. Ik probeer de verschillende modellen heel beknopt te bespreken.

• Het biologische model

  In dit model wordt ervan uitgegaan dat paniekstoornis veroorzaakt wordt door een verstoring van biologische processen in het brein die leiden tot een te snel of te gemakkelijk initiëren van een alarmreactie. Deze alarmreactie heeft een overlevingswaarde: het is nuttig dat het lichaam heel snel in gereedheid wordt gebracht om tot actie over te gaan. Volgens het biologische model komt de alarmreactie te snel tot stand vanwege een biologische ontregeling. Er wordt dus bij deze verstoring een belangrijke rol toebedacht aan neurotransmitters, boodschapperstoffen in de hersenen.

• Een biopsychologisch model

  Door ‘angstonderzoekers’ is deze hypothese weer grotendeels verlaten, maar bij veel leken (patiënten), huisartsen en psychotherapeuten is de gedachte nog steeds ‘in’ dat paniekaanvallen berusten op hyperventilatie. In de jaren ’70 van de vorige eeuw kwam de gedachte op dat paniekaanvallen en hyperventilatie wel eens hetzelfde zouden kunnen zijn. De gedachte was dat patiënten chronisch ‘overademden’ en daardoor voortdurend in een toestand van licht CO²-gebrek verkeerden. Het opmerken van deze verschijnselen roept angst op, wat tot een versnelling van de ademhaling kan leiden. De eerste stappen van een vicieuze cirkel, culminerend in een hyperventilatieaanval, zijn daarmee gezet.

• Het cognitief model

  In deze benadering gaat men ervan uit dat de stoornis wordt veroorzaakt en in stand blijft door onjuiste (automatische) gedachten of denkbeelden van de patiënt.

• Het leertheoretisch model

  Hier gaat men ervan uit dat de stoornis het gevolg is van een conditioneringsproces.

• Het diathesis-stress-model

  Volgens dit model komt psychopathologie (dus o.a. een paniekstoornis), in het algemeen tot stand als gevolg van kwetsbaarheid en stress door belangrijke levensgebeurtenissen. Zo geven veel patiënten met een paniekstoornis aan dat ze door een zware periode in hun leven gingen vlak voordat de klachten begonnen.

Therapie of medicatie of een combinatie van beide?

Aangezien er verschillende soorten angsten bestaan, vereisen zij ook een verschillende aanpak qua psychotherapie. Net zoals bij de behandeling van depressies, bestaat de meest toegepaste behandeling uit een cognitieve gedragstherapie en bijpassende medicatie. Een belangrijk onderdeel in de beginfase van de behandeling is psycho-educatie: voorlichting van de mogelijke oorzaak van het soort angst waarmee de patiënt te maken heeft. De behandeling is erop gericht deze zogenaamde cognitieve misattributies uit te dagen en te vervangen door gedachten die de patiënt kunnen helpen.

De essentie van de cognitieve behandeling is dus het doorbreken van de cirkel van lichamelijke gewaarwordingen, misattributies en angst, en de patiënten een andere manier van omgaan met gevoelens van paniek aanleren. Daarbij komen paniekmanagementtechnieken aan bod. In handen van een kundig therapeut heeft cognitieve therapie meer de kenmerken van een gezamenlijk onderzoek van therapeut en patiënt naar de juistheid van ideeën van de patiënt over de klachten. Samen gaan ze op zoek naar de herkomst en de gevolgen van de symptomen.

De therapeut zal ook vaak een registratieopdracht geven om het verband duidelijk te maken tussen gedachten en gevoelens en lichamelijke gewaarwordingen. Verder kan de therapeut ook bij de patiënt zelf een hyperventilatieaanval laten oproepen. Dit is een adequate manier om de gelijkenis tussen symptomen van hyperventilatie en paniek te demonstreren. Een paar minuten versneld en verdiept ademhalen is voldoende om lichamelijke verschijnselen op te roepen als duizeligheid, hartkloppingen, tintelingen in vingers of tenen. Herhaaldelijk hyperventilatieverschijnselen oproepen en ervaring opdoen met het zelf doen verdwijnen van de symptomen, bijvoorbeeld met behulp van ademhalingstraining, is een effectieve manier om angst van dit soort symptomen te verminderen.

Patiënten worden dan ook ontspanningsoefeningen aangeleerd. Tot de ontspanningsoefeningen behoren de progressieve relaxatie, de autogene training, de Caycediaanse sofronisaties en de relaxerende hypnose.

Bovenstaande technieken worden allemaal geoefend tijdens de sessies met de therapeut.

Contact: Romy Coomans en Ingeborg De Vos